Oczopląs - mimowolne ruchy oczu

Oczopląs (łac. nystagmus) to powtarzające się, mimowolne, rytmiczne ruchy oczu w poziomie, pionie lub obrotowe, wynikające z braku równowagi w napięciu mięśni ocznych. Mogą być następstwem uszkodzenia obwodowej lub ośrodkowej części przedsionka lub być przejawem tzw. oczopląsu ocznego.

     

Rodzaje oczopląsu
źródło - Myvisionyoga.com

 

W dalszej części artykułu opisano rodzaje oczopląsu z przyczynami jego powstawania, metody rozpoznania i leczenia:

1. Rodzaje oczopląsu i jego przyczyny
   • Oczopląs oczny
   • Oczopląs przedsionkowy i błędnikowy
   • Oczopląs móżdzkowy
   • Oczopląs ośrodkowy
   • Oczopląs mieszany
2. Rozpoznanie oczopląsu
3. Schorzenia okulistyczne łączące się z oczopląsem
4. Leczenie oczopląsu
   • Leczenie zachowawcze
   • Leczenie operacyjne
   • Rokowanie

W oczopląsie wahadłowym oczy wykonują rytmiczne, z jednakową szybkością, ruchy w obu kierunkach (np. w prawo i lewo). Gdy ruch oczu w jedną stronę jest szybszy niż w drugą mamy do czynienia z oczopląsem skaczącym, a jego kierunek określa faza szybka.

 

Rodzaje oczopląsu i jego przyczyny

 

Oczopląs oczny

 

• fizjologiczny oczopląs nastawczy - można go wywołać podczas zwrotu oczu w bok do pozycji końcowej, czyli gdy patrzymy na przedmiot znajdujący się na granicy pola spojrzenia obuocznego. Gdy ujawnia się wcześniej świadczy o niedowładzie jednego z mięśni ocznych, może być jednostronny.
• fizjologiczny oczopląs optokinetyczny - wywołany oglądaniem szybko poruszających się przedmiotów, np. śledzenie krajobrazu podczas jazdy pociągiem. Jest to ruch oczu poziomy i skaczący. Można go wywołać obserwując wirujący bęben z jasnymi i ciemnymi pionowymi prążkami. Przy uszkodzeniach ośrodkowego układu nerwowego na drodze przekazywania bodźców z siatkówki i nerwu wzrokowego do potylicznego płata kory wzrokowej, nie można wywołać tego oczopląsu,    

  Bęben optokinetyczny
  źródło - Bernell.com

   
• oczopląs samoistny - może być wahadłowy, skaczący, wolny, wędrujący, szarpany, obrotowy, epileptyczny. Tego typu oczopląsu występuje u dzieci, które urodziły się niewidome. Może też występować u osób, które utraciły wzrok od pewnego czasu i występować w postaci stałej lub okresowej. Z czasem może się zmniejszać lub znikać w pozycji pierwotnej (patrzenie na wprost) lub gdy oczy konwergują w celu fiksacji bliskiego przedmiotu, a ujawniać podczas spojrzenia na boki,
• oczopląs spasmus nutans - to oczopląs nabyty, występuje rodzinnie, oczopląs u dzieci w wieku 3-24 miesięcy. Zazwyczaj jest obustronny, zmienny o różnych pozycjach spojrzenia i asymetryczny. Łączy się z kręczem szyi (przymusowe przechylenie głowy) oraz skrętami głowy. Charakteryzuje się małą amplitudą i wysoką częstotliwością (migoczący) przez co jest trudny do uchwycenia wzrokiem. Jego przyczyną mogą być guzy skrzyżowania lub leżące za skrzyżowaniem inne nieprawidłowości ośrodkowego układu nerwowego (OUN). Jeżeli nie ma przyczyny ośrodkowej, zwykle zanika ok 3-4 roku życia,
• oczopląs ukryty (latent nystagmus) - oczopląs wrodzony, skaczący, występuje podczas fiksacji jednoocznej. Jego kierunek zmienia się wraz ze zmianą fiksacji. Jego amplituda, częstotliwość i szybkość jest zmienna. Podczas zasłonięcia jednego oka ujawnia się oczopląs skaczący w obojgu oczach, z fazą szybką w kierunku odsłoniętego oka. Występuje we wczesnym dzieciństwie u pacjentów z ezotropią (zez zbieżny) wrodzoną i DVD (zdysocjowane odchylenie pionowe),
  Oczopląs ukryty może stać się jawny (manifest latens nystagmus) podczas patrzenia obojgiem oczu, kiedy widzi tylko jedno oko, a drugie jest niedowidzące.Zakrycie preferowanego oka wywołuje zmianę kierunku ruchów skaczących.
• oczopląs zawodowy - nazywany też oczopląsem górników ze względu na występowanie patologicznych ruchów drgających podczas pracy w złych warunkach oświetleniowych oraz utrudniających widzenie kontrastowe. Zazwyczaj jest to oczopląs wahadłowy z pozycji pierwotnej, przechodzący w skaczący podczas patrzenia na boki.

 

Oczopląs przedsionkowy i błędnikowy

Oczopląs przedsionkowy zazwyczaj jest skaczący, poziomo-rotacyjny. Występuje w uszkodzeniach narządu przedsionkowego ucha. Uszkodzenie nerwu przedsionkowego powoduje oczopląs skierowany w stronę zdrowego narządu. Wywołanie oczopląsu przedsionkowego możliwe jest za pomocą:

• testu kalorycznego - polegającego na wlewaniu do przewodu słuchowego zewnętrznego 250 ml ciepłej (ok. 44°C) lub zimnej (ok. 30°C) wody. Woda ciepła powoduje pojawienie się oczopląsu z fazą szybką w tę sama stronę co wlewana woda. Woda zimna - oczopląs z fazą szybką w stronę przeciwną. Obustronne wlewanie ciepłej wody wywołuje oczopląs z fazą szybka ku dołowi, a wolna ku górze,
• testu obrotu głowy i całego ciała wokół osi pionowej - powoduje stymulację kanałów półkolistych i jąder nerwów przedsionkowych po tej samej stronie. Kierunek indukowanego w ten sposób oczopląsu jest zgodny z kierunkiem. W oczopląsie błędnikowym lekka nadwrażliwość błędnika powoduje oczopląs skierowany w stronę chorego narządu.

Oczopląs móżdżkowy

Może się pojawiać w uszkodzeniach móżdżku i rdzenia kręgowego. Uszkodzenia pnia mózgu w okolicy wodociągu powodują oczopląs wciągający, polegający na rytmicznych ruchach wciągania gałek ocznych. Szybka faza oczopląsu występuje w tę samą stronę co uszkodzenie móżdżkowe.

Oczopląs ośrodkowy

Jest zazwyczaj oczopląsem skaczącym, symetrycznym, ujawniającym się podczas zwrotów oczu z jednej strony na drugą, rzadko jeśli oczy są w pozycji pierwotnej. Występuje w uszkodzeniach podstawy czaszki, w chorobach móżdżku, uszkodzeniach jądra nerwu VI i w stwardnieniu rozsianym.

Oczopląs mieszany

 

• oczopląs dowolny - ruch poziomy, wahadłowy, wolny. Może być ruchem nauczonym i zatrzymanym,
• oczopląs histeryczny - podobny do oczopląsu dowolnego ale z większą szybkością oscylacji,
• oczopląs wrodzony (ruchowy) - występuje 1:6550 urodzeń, ma cechy choroby dziedzicznej. Zazwyczaj istnieje uszkodzenie widzenia plamkowego i obniżenie ostrości wzroku. Zwykle jest oczopląsem jednopłaszczyznowym i poziomym. Może jednak przybierać formę pionowego, obrotowego, eliptycznego. Ruchy są wahadłowe lub skaczące, szarpane. Jest to oczopląs obuoczny o jednakowej amplitudzie w obu oczach. Wyrównawcze ustawienie głowy pozwala wyciszyć ruchy, jest to tzw. strefa ciszy (strefa neutralna), w obrębie której znajduje się strefa blokady oczopląsu, gdzie ruchy oczopląsowe zanikają. Ustawienie głowy zależy od pozycji, w której oczy są spokojne. Z reguły głowa skierowana jest w stronę najbardziej zaznaczonego oczopląsu, a pozycja spoczynkowa zostaje przeniesiona na wprost.
  Oczopląs wrodzony u niemowlaków może być tłumiony przez konwergencję, nazywany jest wtedy zespołem blokady oczopląsu przez konwergencję. Stałe zbieżne ustawienie oczu powoduje przykurcz mięśni prostych przyśrodkowych i wtórne osłabienie mięśni prostych bocznych.

 

Oczopląs może też być spowodowany działaniem ubocznym niektórych leków m.in.:

 

• leki przeciwdrgawkowe (np. karbamazepina, fenytoina),
• leki sedatywne (uspokajające),
• barbiturany,
• sole litu.

 

Rozpoznanie oczopląsu dokonuje się na podstawie

 

• wywiadu chorobowego - oczopląs może występować dziedzicznie, ważne są informacje na temat chorób oczu występujących w rodzinie, choroby i zespoły układowe, problemy okołoporodowe, infekcje u matki i wcześniactwo,
• dokładnego badania okulistycznego, którego celem jest określenie, czy oczopląs jest objawem istotnej nieprawidłowości neurologicznej, wymagającej natychmiastowej interwencji, czy też nieprawidłowości ocznych mogących zakłócić widzenie, czy zaburzeniem ruchowym towarzyszącym dobrej czynności wzrokowej,
• obserwacji ustawienia głowy - czy oczy ustawiają się odwrotnie niż głowa,
• badania ruchomości oczu - zespół blokady oczopląsu - oczopląs tłumiony przez konwergencję, zwiększony oczopląs skaczący przy zamierzonym spojrzeniu w bok,
• badania ostrości wzroku do dali i bliży (jednoocznie i obuocznie) - ostrość wzroku do bliży jest zazwyczaj lepsza niż do dali. W łagodnym wrodzonym oczopląsie ruchowym występuje niewielkie obniżenie ostrości wzroku. Znacznie obniżenie ostrości wzroku świadczy o nieprawidłowości siatkówki lub nerwu wzrokowego,
• reakcji źrenic - zwolniona reakcja na światło lub jej brak świadczy o uszkodzeniu nerwu wzrokowego lub siatkówki. Zwężenie źrenic w ciemności występuje w chorobie nerwu wzrokowego lub siatkówki,
• oceny budowy tęczówki - szczelina tęczówki może świadczyć o nieprawidłowości n. II lub siatkówki czy naczyniówki. Transiluminacja tęczówki jest oznaka albinizmu, często związanego z niedorozwojem plamki, złym widzeniem i oczopląsem. Brak tęczówki łączy się z niedorozwojem plamki i oczopląsem,
• dna oczu - wykazuje niedorozwój plamki i n. II, czasami subtelne zmiany barwnikowe siatkówki. W wielu przypadkach dno oka wygląda prawidłowo,
• testów elektrofizjologicznych - u pacjentów z oczopląsem i normalnie wyglądającym tylnym biegunem,
• dokładnego badania neurologicznego oraz tomografii komputerowej i rezonansu magnetycznego (koniecznie w każdym przypadku oczopląsu).

 

Schorzenia okulistyczne łączące się z oczopląsem

 

• bielactwo (albinizm),
• bielmo rogówki,
• beztęczówkowość (aniridia),
• zaćma wrodzona,
• jaskra wrodzona,
• szczelina nerwu wzrokowego, siatkówki, plamki,
• obustronny zanik nerwu wzrokowego (hipoplazja n. II),
• siatkówczak,
• wrodzona toksoplazmoza,
• bliznowata faza retinopatii wcześniaków,
• dysplazje siatkówki, plamki,
• wrodzone rozwarstwienie siatkówki,
• ślepota wrodzona Lebera,
• wrodzona niepostępująca ślepota nocna,
• ślepota na barwy (achromatopsja).

 

Leczenie oczopląsu

Celem leczenia jest zmniejszenie intensywności ruchów oczopląsowych oraz usunięcie nieprawidłowego ustawienia głowy.

 

Leczenie zachowawcze:

 

• zastosowanie soczewek kontaktowych (np. AquaView Daily jako soczewki jednodniowe, ACUVUE® OASYS with Transitions jako soczewki dwutygodniowe, Air Optix® Aqua jako soczewki miesięczne, BioAir 38FW jako soczewki kwartalne, Zero 6 Sphere RX jako soczewki roczne), szczególnie przy dużych wadach wzroku zmniejszają ruchy oczopląsowe,
• szkła korekcyjne odpowiednio wyrównujące wadę wzroku,
• szkła pryzmatyczne by zmniejszyć kompensacyjne ustawienie głowy. Układa się je tak, by obraz został przesunięty w stronę strefy ciszy czyli wierzchołkiem w kierunku strefy ciszy,
• ćwiczenia pleoptyczne i ortoptyczne, które są pomocne w każdym przypadku oczopląsu,
• leki: baclofen, clonazepam, carbamazepine stosowane w oczopląsie przedsionkowym, błędnikowym lub pochodzenia ośrodkowego (w uszkodzeniach móżdżku, pnia mózgu, rdzenia kręgowego).

 

Leczenie operacyjne:

 

• iniekcje toksyny botulinowej A podawane do wszystkich mięśni prostych zewnątrzgałkowych, zmniejszają zakres i amplitudę oczopląsu oraz zapobiegają powstawaniu lub utrwaleniu kręczu szyi. Stwarzają lepsze warunki do rozwoju dobrego widzenia oraz zmniejszają zakres ewentualnej operacji oczopląsu w późniejszym wieku.
• chirurgiczny zabieg przesunięcia oczu w kierunku zwrotu głowy i przeciwnym do strefy ciszy (w oczopląsie z wyrównawczym ustawieniem głowy). Cofa się i skraca odpowiednie mięśnie zewnątrzgałkowe obojga oczu by usunąć nieprawidłowe ustawienie głowy, skorygować zeza i zmniejszyć intensywność ruchów oczopląsowych.

 

Rokowanie

Leczenie oczopląsu jest trudne i długotrwałe. Gdy możliwe jest usunięcie przyczyny ruchów oczopląsowych, leczenie zachowawcze i operacyjne daje zadowalające wyniki, następuje poprawa widzenia, często z niewielkim zakresem obuoczności. Zabiegi zmniejszające wyrównawcze ustawienie głowy, zeza, ruchów drgających oczu, zazwyczaj prowadzą do znacznej poprawy ostrości wzroku i pozwalają na w miarę sprawne funkcjonowanie w normalnym życiu.